آشنایی با طرح و نقش اسلیمی

یکی از نقش‌ و طرح‌های ایرانی طرح و نقش اسلیمی است که در بسیاری از هنرها کاربرد دارد. یکی از هنرهایی که در آن از طرح اسلیمی فراوان استفاده می‌شود ، هنر قالیبافی است. البته طرح‌هایی که در بافتن فرش ایرانی به کار گرفته می‌شود محدود به یک طرح نیست و طرح‌های مختلفی وجود دارد که شاید در این میان طرح اسلیمی از معروفترین این طرح‌ها باشد. نقش اسلیمی از جمله طرح‌هایی است که سابقه طولانی دارد و پیشینه آن نیز به دوران باستان باز می‌گردد.

طرح و نقش اسلیمی
در تصویرگری سنتی ایران هفت طرح اصلی وجود دارد که طرح اسلیمی یکی از این هفت نقش به حساب می‌آید. اسلیمی در واقع به طرح و نقشی گفته می‌شود که به صورت گیاه است و دارای ساقه‌های پیچ‌درپیچ است. ویژگی این طرح این است که شروع و پایان آن قابل تشخیص نیست. از طرح و نقش اسلیمی استفاده‌های فراونی می‌شود که استفاده در نقاشی‌ها ، طراحی کتیبه‌ها ، فرش و سایر هنرها از جمله کاربردهای آن می‌باشد وگاهی از آن به عنوان طرح و نقش اسلامی نیز یاد می‌شود.

ویژگی طرح اسلیمی
این طرح در واقع نشانگر ذهنی درخت زندگی است و در برخی از موارد به عنوان درخت انگور نیز در نظر گرفته می‌شود که توسط برگ‌ها با نظم و ترتیب خاصی آرایش یافته است و از پایه خود سرچشمه می‌گیرد. منحنی‌هایی که این طرح وجود دارد به سمت داخل و بیرون هستند که بخشی جدایی ناپذیر از طرح اسلیمی هستند و نشان از گرایش به لایتناهی دارد و بیانگر جاودانگی همیشگی است. نقش اسلیمی هرچند پیشینه بسیار طولانی دارد و قدمت آن به دوران باستان بر می‌گردد اما دوران اوج و شکوفایی این طرح را در دوره اسلامی می‌توان دید که به عبارتی صورت تکامل یافته این طرح و نقش بوده است.

پیشینه طرح اسلیمی
ذهنی و تجریدی کردن نقش‌های مختلف از جمله گیاهان و جانوران به سبک اسلیمی به ۴ هزار سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد ؛ این روش در هنر مصر باستان و تمدن بین النهرین رایج بوده است و سپس به سایر ملل و تمدن‌ها از جمله یونان و روم باستان گسترش یافت. در بررسی طرح‌هایی که در تخت جمشید به‌کاررفته است ، تصاویری از انسان و سایر حیوانات به شکل تجریدی و تجسم یافته وجود دارد. همچنین آثاری از زمان اشکانیان بجای مانده است که طرح‌هایی از گیاهان متاثر از معماری یونانی دیده می‌شود. لذا از این طرح و نقش‌ها می‌توان به عنوان پیشینه نقش‌های گیاهی در هنر ایرانی نام برد.

در دوران ساسانی از طرح‌های گیاهی بیشتر در گچ‌بری‌ها استفاده می‌شد که پس از حمله اعراب به مناطق روم شرقی و قلمرو ایرانیان هنر آنها با هم ترکیب شد و هنر جدید اسلامی شکل گرفت. مسلمانان از طرح‌های حیوانی به دلیل ممنوعیت شرعی نمی‌توانستند استفاده کنند به همین دلیل از طرح‌ها و نقش‌های گیاهی در هنر و معماری خود بهره گرفتند و طرح اسلیمی بیشتر در قالب نقش و نگارهای گیاهی در آمد. در قرن نهم قمری طرحی که به مرور زمان تکامل یافته بود به طرح و نقش اسلیمی معروف شد و به اوج و شکوفایی خود رسید. همچنین استفاده از نقش و نگار اسلیمی در متن و حاشیه قالی‌ها و قالیچه‌هایی که از سده نهم قمری به جای مانده است به وفور دیده می‌شود که بیانگر نقش و اهمیت اساسی طرح اسلیمی در آن زمان است.

بیشتر بخوانید:

 آشنایی با مشخصات فرش نایین

درباره طرح و نقش فرش شاه عباسی بیشتر بدانید

انواع نقوش اسلیمی

نقش اسلیمی انواع مختلفی را دارد که از جمله آنها می‌توانیم به طرح‌های ذیل اشاره داشته باشیم :

• اسلیمی ساده
• اسلیمی خرطومی
• اسلیمی دهان اژدری
• اسلیمی پیچک
• اسلیمی ماری

 نقش‌ها و طرح‌های اسلیمی ساده ، خرطومی و دهان اژدری از طرح‌هایی هستند که در هنر ایرانی بیشترین کاربرد را دارند. از دیگر طرح‌های اسلیمی می‌توان به اسلیمی حیواندار ، گلدار و برگی اشاره کرد که کاربرد کمتری نسبت به بقیه طرح‌های اسلیمی دارند.

در بین طرح و نقش‌های اسلیمی ، طرح دهان اژدری از طرح‌ها و نقش‌های معروف محسوب می‌شود. در این طرح انتهای شاخه دو بخش متقارن وجود دارد که منشعب می‌شود و به مانند دهان اژدها است و بر روی ساقه نیز در بخش‌های مختلف جوانه‌هایی دیده می‌شود.

انواع ساختمان طرح و نقش اسلیمی
بند (ساقه) : نقش ساقه یا بند در طرح و نقش اسلیمی همانند نقش ساقه گیاهان است که در این طرح سایر اجزای طرح بر روی ساقه واقع شده‌اند.
سربند اسلیمی : از سربند اسلیمی به عنوان اتصال بندهای اسلیمی به منظور افزایش دوام آنها استفاده می‌شود.
سر اسلیمی : سر اسلیمی شامل قسمت‌هایی از طرح اسلیمی می‌شود و از آن به عنوان سمبل نقش اسلیمی استفاده می‌شود ؛ که در گیاهان نماد برگ ، گل و غنچه می‌باشد و در حیوانات هم عاج.